Verboden pesticide in Nederlandse eieren aangetroffen

De voedsel- en warenautoriteit (NVWA) doet in Nederland onderzoek naar kippeneieren, meldt de Stentor. Een Gelders bedrijf zou het verboden middel fipronil hebben gebruikt bij de bestrijding van bloedluis bij pluimveehouders, zo luidt de verdenking. De fipronol is illegaal gemengd met het middel Dega-16 dat is samengesteld op basis van eucalyptus, menthol en etherische oliën. Het mengsel werd vervolgens in de stallen verneveld. Voor schoonmaak is geen registratie nodig bij het College voor toelating van gewasbeschermingsmiddelen en biociden (Ctgb), tenzij het middel wordt aangeprezen als middel om levende organismen te doden. In dit geval werd door het bedrijf een claim gehanteerd dat het ging om het doden van bloedluis en had het middel daarom wel als biocide geregistreerd moeten zijn. Bij het Ctgb is geen aanvraag gedaan voor een dergelijke toepassing van Dega-16, noch is er een toelating voor afgegeven. Het Ctgb heeft 2 middelen toegelaten ter bestrijding van bloedluis: Elector op basis van spinosad en Solfac-vloeibaar op basis van cyfluthrin.

De zaak kwam aan het rollen nadat het middel in Belgische eieren werd aangetroffen. Het spoor leidde onder meer naar het bedrijf Chickfriend in Gelderland. Zo’n 180 bedrijven worden op dit moment onderzocht vanwege mogelijke fipronilbesmetting. Deze bedrijven zijn al een aantal dagen geblokkeerd: eieren, vlees en mest mogen er niet vanaf. Besmette eieren die al op weg waren naar consumenten, worden teruggehaald. De eieren afkomstig van één kippenboerderij zijn volgens de NVWA een „acuut gevaar” voor de volksgezondheid. Het gaat om de code X-NL-40155XX (op het ei zijn ook de X-en cijfers). Of het NVWA eieren ook op mogelijke besmetting met spinosad of cyfluthrin heeft onderzocht is vooralsnog onbekend.

De maximale residulimiet (MRL) voor fipronil op basis van de pesticiderichtlijn (verordening (EG) nr. 396/2005), is 0,005 mg/kg = 5 μg/kg = 0,005 ug/gram. De toelaatbare dagelijkse opname (ADI), die levenslang mag worden geconsumeerd, is voor fipronil 0,2 μg/kg, en is gebaseerd op de dosis die in een chronische studie van 2 jaar in ratten geen schadelijke effecten veroorzaakte, de zogenaamde NOAEL (no-observed-adverse-effect-level), die door een zekerheidsfactor 100 werd gedeeld. Daarnaast wordt voor korter durende blootstellingen gewerkt met de zogenaamde acute referentie dosis (ARfD) van 9 μg/kg, die gebaseerd is op de NOAEL (gedeeld door 100) in een kortdurende neurotoxiciteitsstudie in ratten. De ARfD is volgens de FAO/WHO echter 3 keer lager, namelijk 3 μg/kg (zie bijlage).

De ADI is 12 μg (microgram) voor een volwassen persoon van 60 kg, maar voor een kind van 10 kg is dat 2 μg. De ARfD volgens FAO/WHO is 180 μg voor een volwassen persoon van 60 kg, maar voor een kind van 10 kg is dat 30 μg. De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit heeft zelf geen cijfers gepubliceerd over de hoeveelheid fipronil in eieren. De Duitse autoriteiten wel. Niet over Nederlandse eieren, maar over eieren uit België waar pluimveestallen ook zijn bespoten met fipronilhoudende bestrijdingsmiddelen. Volgens het Duitse Bundesinstituut für Risikobewertung (BfR) variëren de bij de huidige onderzoeken aangetroffen waarden van fipronil en de daarbij horende afbraakproducten in België van 0,0031 tot 1,2 mg/kg in eieren en 0,0015 tot 0,0156 mg/kg in kippenvlees.

1200 microgram fipronil per kg ei = 1,2 microgram fipronil per gram ei. Een ei kan tot 75 gram wegen, dat betekent bij consumptie een fipronil belasting van maximaal 75 x 1,2 = 90 microgram. Dat betekent een maximale blootstelling aan fipronil van 90 microgram per geconsumeerd ei. Een kortdurende blootstelling aan fipronil mag niet boven de 3 microgram per kilo lichaamsgewicht uitkomen. Een kind dat minder weegt dan 30 kilo gaat dus over de uiterste waarden voor acute toxische effecten heen.

De deskundigen die vaak aan het woord komen, draaien om deze cijfers heen. Hoogleraar voedingsleer aan de VU Martijn Katan is een van die deskundigen. Hij wijst erop dat de Duitse keuringsautoriteit spreekt over een minimaal risico. Maar daarbij gaat het over acuut gevaar. Het gaat juist om de schadelijke effecten op langere termijn.

“Bij een acute vergiftiging weet iedereen waaraan het ligt”, zegt toxicoloog Henk Tennekes. “Insecticiden als fipronil werken cumulatief, de effecten van kleine hoeveelheden gif in het lichaam stapelen zich op. Welke aandoeningen en ziektes dat op termijn veroorzaakt, daar weten we nog te weinig vanaf. In elk geval te weinig om te zeggen dat het geen kwaad kan.”

De lange termijn gaat volgens de meeste toxicologen in het geval fipronil niet op. Het zat even in eieren, kippenvlees en koekjes, maar verder niet. Chensheng Lu, een Amerikaanse universitair docent aan de Harvard School of Public Health, ziet dat toch anders. Net als Tennekes is hij bezorgd over de langere termijneffecten omdat fipronil een zogenoemd systemische insecticide is, zo schrijft hij in antwoord op vragen per e-mail.

Systemisch wil zeggen dat het middel zich door het hele systeem verspreidt. Wordt het gif op een plant gespoten, dan is het tot in de wortels terug te vinden.In het buitenland wordt fipronil ook gebruikt in stallen met rundvee en op de akkers met groenten. “Daarom kunnen we veiligheidshalve aannemen dat fipronil en andere systemische bestrijdingsmiddelen overal aanwezig zijn”, stelt Lu. Dat zorgt weer voor een grotere stapeling van gif in het lichaam, beweren Tennekes en Lu.

Systemische pesticiden zijn te nieuw om iets te kunnen zeggen over effecten in de toekomst. Lu kent wel de geschiedenis van pesticidengebruik. “Als je terugkijkt in het verleden, zie je dat allerlei breed gebruikte middelen zoals DDT (een omstreden gif dat in veel landen verboden is, red.) hetzelfde traject hebben doorlopen. Van veilig voor het milieu en niet schadelijk voor de gezondheid naar een verbod na aanvullend wetenschappelijk onderzoek.”

Dat fipronil zich verspreidt van kip naar ei, wil ook zeggen dat zwangere vrouwen de stof kunnen doorgeven aan hun ongeboren kind. “Bij die groep is de ontwikkeling van hersenen in volle gang”, zegt Tennekes. “Je wilt ze niet blootstellen aan een giftige stof.”

Vanuit dat gezichtspunt moet van consumptie door zwangeren en jonge kinderen worden afgeraden. Het BfR schreef in haar risico analyse: " Unter Berücksichtigung der von der EFSA (2006) abgeleiteten ARfD für Fipronil (0,009 mg/kg KG) ergibt die Abschätzung der akuten Exposition auf Basis europäischer Verzehrsdaten für Hühnereier in Kleinkindern (UK) eine Überschreitung der ARfD. Auf Basis dieser Datenlage ist eine akute gesundheitliche Gefährdung dieser Verbrauchergruppe durch belastete Hühnereier möglich."

Fipronil is een GABA receptor antagonist zowel bij insecten als bij zoogdieren (P Li & G Akk, Br J Pharmacol. 2008 Nov; 155(5): 783–794), alhoewel de affiniteit bij insecten veel hoger is dan bij zoogdieren. Interacties van fipronil met het menselijke zenuwstelsel kunnen niet worden uitgesloten. Remming van de GABA receptor kan onder andere leiden tot epileptische aanvallen.

NRC heeft aan de hand van facturen gereconstrueerd hoe het giftige fipronil in de Nederlandse eieren is terechtgekomen. Dat ging via een Belgische leverancier uit Weelde, Poultry-Vision. Eind juli werd er bij het bedrijf in de Kempen een huiszoeking uitgevoerd. Poultry-Vision wordt ervan verdacht fipronil toegevoegd te hebben aan het legale bestrijdingsmiddel Dega-16.

De zaakvoerder, die ontkende betrokken te zijn bij een zwendel, kocht het giftige product in Roemenië. Uit een factuur van 8 mei 2016 blijkt dat de man een forse bestelling plaatste bij de firma Farmavet in Boekarest voor Fiprocid, een product met als belangrijk bestandsmiddel fipronil. In een loods van de zaakvoerder in Baarle-Hertog werden enkele dagen geleden duizenden liters van het goedje aangetroffen.

Bestrijder Chickfriend kwam bij 180 bedrijven ongedierte -voornamelijk bloedluizen- bestrijden. Officieel gebruikte de firma hetzelfde bestrijdingsmiddel als de anderen: Dega-16, zonder fipronil dus. Maar de behandelingen van Chickfriend bleken veel succesvoller dan die van de concurrentie. De bloedluis kwam minder snel terug, tot grote tevredenheid van de klanten. Toch gingen er blijkbaar lange tijd geen alarmbellen af.

Wist Chickfriend dat het een product aankocht dat het niet mocht gebruiken? De facturen wijzen duidelijk in die richting. "Fypro-rein", die omschrijving staat op de bestelling van Chickfriend bij Poultry-Vision. De Belgische ondernemer betaalde tussen de 32 en 43 euro per liter fiprocil. "Fypro-rein" kostte Chickfriend 122,80 euro per eenheid.

Legkippen in de pluimveeteelt krijgen vaak last van bloedluis. Hoewel de farmaceutische sector al meerdere middelen tegen bloedluis op de markt heeft gebracht, ontwikkelt de bloedluis telkens resistentie tegen die insecticiden. Dan wordt de verleiding groot om het verboden middel fipronil in te zetten, temeer omdat er nauwelijks controle is op dit insectengif in onze voeding.

De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) was sinds november 2016 op de hoogte van het gebruik van het giftige fipronil bij de bestrijding van bloedluis bij kippen. Dat blijkt uit memo's die het Belgische Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen (FAVV), 'per toeval' in handen kreeg nadat het om informatie aan Nederland had gevraagd. De gewraakte memo werd in juli door door de NVWA aan het Nederlandse ministerie van Economische Zaken gestuurd. En in die memo schrijft de NVWA dat in november 2016 voor het eerst een tip binnenkwam over het gebruik van fipronil in legbedrijven. Op basis van 'beschikbare informatie' werd besloten dat er 'geen acuut gevaar voor de volksgezondheid, milieu of dierenwelzijn bestond' en de NVWA niet direct hoefde op te treden, zo blijkt uit een rapport dat het FAVV heeft opgesteld voor de Belgische landbouwminister Dennis Ducarme.

Een voormalige zakenpartner van de Belgische doorverkoper van het insecticide, Nick Hermens, zegt eind 2016 een tip anoniem te hebben verzonden via een webformulier van de NVWA. Daarbij zou hij de namen van de handelaar (Agro Remijsen) en afnemer Chickfriend hebben gemeld, evenals het gebruik van fipronil in leghenstallen. Chickfriend en Remijsen speelden in zijn ogen onder één hoedje. Na een landbouwbeurs begin 2016, waar Hermens een stand met Chickfriend deelde, zou hij hebben gezien dat de beide partijen volle jerrycans zonder etiketten uitwisselden.

De NVWA liet woensdag in een reactie weten dat in november 2016 inderdaad een tip vanuit België binnenkwam over stallen die werden schoongemaakt met fipronil. Maar volgens NVWA-topman Rob van Lint was er toen geen enkele aanwijzing dat er eieren besmet zouden kunnen zijn, en werden er daarom geen verdere tests gedaan of monsters afgenomen.

Begin juni wordt het in België duidelijk dat er met fipronil besmette eieren in het land zijn. Half juni beginnen de Belgen te vermoeden dat de besmetting via een bedrijf in Nederland gekomen is. België vraagt de NVWA om de klantenlijst van dat bedrijf om bij Belgische pluimveehouders monsters te kunnen nemen.

Volgens Ducarme dringt België drie keer tevergeefs aan op informatie en komt pas op 20 juli antwoord uit Nederland. Op dezelfde dag meldt het FAVV de besmetting van eieren bij de Europese Commissie. "We hebben dus een maand verloren om te kunnen testen", zei Ducarme. "En dat is een probleem. Wanneer een land als Nederland, een van de grootste exporteurs van eieren, deze informatie niet overmaakt, dan is dat een groot probleem."

In het Stalboekje Pluimvee 2015 worden Pyrethrum en Spinosad aanbevolen als natuurlijke insecticiden voor bloedluis bestrijding (bijlage)

Bronnen:
AD, 22-07-2017
http://www.ad.nl/binnenland/kippeneieren-mogelijk-vergiftigd-met-giftig…
Boerderij, 22-07-2017
http://www.boerderij.nl/Pluimveehouderij/Nieuws/2017/7/Verboden-middel-…
NRC, 01-08-17
https://www.nrc.nl/nieuws/2017/08/01/pesticide-in-eieren-gevaar-voor-vo…
Die Zeit, 01-08-17
http://www.zeit.de/wissen/gesundheit/2017-08/fipronil-eier-niederlande-…
RTL Nieuws, 02-08-17
https://www.rtlnieuws.nl/nederland/gif-in-eieren-kan-leiden-tot-overgev…
Boerderij, 03-08-17
http://www.boerderij.nl/Pluimveehouderij/Nieuws/2017/8/RIVM-geen-gezond…
De Redactie, 04-08-17
http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/binnenland/1.3039480
De Morgen, 07-08-17
https://www.demorgen.be/opinie/de-fipronilcrisis-is-symptoom-van-een-fa…
NOS, 08-08-17
https://nos.nl/artikel/2187199-belgie-komt-met-nvwa-memo-s-al-in-novemb…
RTL Nieuws, 08-08-17
https://www.rtlnieuws.nl/nederland/nvwa-melding-in-november-ging-alleen…
Trouw, 09-08-17
https://www.trouw.nl/home/belgie-nederland-wist-al-veel-langer-van-fipr…
Leeuwarder Courant, 11-08-17
http://www.lc.nl/friesland/Vroege-fipronil-tip-gedetailleerd-22421521.h…
Agri-Holland Nieuws, 17-08-17
https://www.agriholland.nl/nieuws/artikel.html?id=194423
Trouw, 28-08-17
https://www.trouw.nl/home/-fipronil-kan-wel-gevaarlijk-zijn-~a3d281ec/

Gesundheitliche Bewertung der in Belgien nachgewiesenen Einzeldaten von Fipronilgehalten in Lebensmitteln tierischen Ursprungs, Bundesinstitut für Risikobewertung, 30. Juli 2017 (bijgevoegd